Anadolu’nun fethinden sonra Doğu Anadolu’da kurulan bir Türk beyliği. Kurucusu olan Dilmaçoğlu Mehmed Bey, Malazgird muharebesinden sonra, diğer Türk beyleri gibi Anadolu’ya akınlarda bulundu. 1085 (H. 478) senesinde, Diyarbakır alındıktan sonra Bitlis ve Ahlat da Selçuklu kuvvetleri tarafından fethedilmişti. Bitlis ve havalisi Dilmaçoğlu Mehmed Bey’in idaresine bırakıldı ve ona timar olarak verildi. Bir süre sonra bu bölgede beyliğini kuran Mehmed Bey’in ölüm tarihi bilinmemektedir.

Mehmed Bey’in yerine Toğan Arslan geçti. Toğan Arslan önce, Türkiye Selçuklu sultanı Birinci Kılıç Arslan’a, onun ölümünden sonra da Sökmenlilere bağlandı. Toğan Arslan, Meyyafarıkin’e (Silvan) bağlı yirmi beş köyü ele geçirince, İbrahim Sökmen’in idaresinin zayıflığından faydalanarak bağımsızlığını ilan etti, fakat bu hal uzun sürmedi. Daha sonra Artuklulara bağlanan Toğan Arslan, İlgazi ile birlikte, haçlılara ve Gürcülere karşı savaştı.

Toğan’ın Artuklulara bağlanması, Sökmenli beyi İbrahim’i kızdırdı. İbrahim Bey, Dilmaçoğulları üzerine 1124 yılında bir sefer düzenleyip, Bitlis’i muhasara altına aldı. Fakat başarı elde edemedi. Bu hadiseden sonra, hakimiyet sahasını genişletmek isteyen Hısn Keyfa Artuklularından Rükneddin Davud da, Bitlis’i kuşattı işe de, bu da başarısız kaldı.

Musul atabeği İmadeddin Zengi, 1134 senesinde Sökmenliler üzerine yürüdü. Ordusunun bir kısmını da Bitlis üzerine gönderdi Toğan Arslan’ın 10.000 dinar haraç ödemesi, şehri kuşatmaktan vazgeçmelerine sebeb, oldu ve askerler geri döndüler. Rivayete göre, 1134 veya 1137 senesinde vefat eden Toğan Arslan’ın yerine oğlu Hüsamüddevle Kurti geçti. O da babası gibi Sökmenliler ile birlikte Gürcülere karşı yapılan seferlere katıldı. 1130 senesinde Dovin’i zabtetti. Bir sene sonra Gürcü kralı İvane, Anadolu’ya saldırdı ise de, Hüsamüddevle tarafından hezimete uğratıldı. Hısn-ı Keyfa Artukluları beyi Rükneddin Davud’un saldırısı üzerine, Kurti, Mardin’e giderek yine Artuklulardan Timurtaş’ın himayesine girdi. 1143 (H. 538) senesinde Kurti ölünce, yerine kardeşi Yakut Arslan geçti.

Yakut Arslan da, Rükneddin Davud’un tehdidi altında idi. Bu durumda kardeşi Devletşah’ı, Musul atabeği İmadeddin Zengi’den yardım istemeye gönderdi. Yakut Arslan, kardeşi Zengi’nin karargahında iken öldü. Fahreddin Devletşah, Zengi’nin karargahından çağrılarak bey ilan edildi.

Gürcülerin Anadoluya aniden saldırması üzerine, Türk beyleri bir araya gelerek Gürcüler üzerine seferler düzenlediler. 1161 senesi Temmuz ayında sefere çıkan Türk ordusuna, Devletşah da katıldı. Bu seferden sonra Artuklular ile Danişmendlüer arasında çıkan savaşta, Devletşah, Artukluların yanında yer aldı. Bir süre sonra Devletşah ile Mardin Artuklu beyi Necmeddin Alpı arasında anlaşmazlık çıktı. Devletşah, Artuklu hükümdarına karşı koyamayacağını anlayınca, 1168 yılında Meyyafarıkin’e kadar giderek, itaatini bildirdi ve çıkması muhtemel bir savaşı önlemiş oldu. Devletşah, 1192 senesinde öldü. Aynı sene içinde, Ahlat emiri Begtimur, Dilmaçoğullarının merkezi Bitlis’i ele geçirdi. Bundan sonra Dilmaçoğulları Beyliği, Erzen ve havalisinde hüküm sürdü.

Devletşah’ın ölümü üzerine yerine geçen oğlu Hüsameddin Tuğrul, Erzen’de beyliğini devam ettirdi. Harezmşah sultanı Celaleddin, Ahlat’ı kuşattığı zaman, Erzen’i de almak işedi. Tuğrul, Celaleddin Harezmşah’a bağlılığını bildirip, bir süre Celaleddin Harezmşah’ın yanında kaldı. Halka devamlı ihsantarda bulunan Tuğrul, çok iyi bir insandı.

Dilmaçoğlu Beyliği, bir müddet sonra Anadolu’yu istila eden Moğollara tabi oldu. Bu süre zarfında beyliğin başına kimlerin geçtiği bilinmemektedir. 1310 senesindeki Dilmaçoğlu beyinin Melik Salih olduğu bilinmektedir. Daha sonra Dilmaçoğulları Beyliği’nde sırasıyla; Melik Kebir ünvanlı İmadeddin Devletşah, sonra da İzzeddin Muhammed hüküm sürdü. 1334 senesinde İzzeddin Muhammed ölünce, yerine Melik Celaleddin geçti.

1336 senesinde İlhanlı Devleti’nin yıkılması, Anadolu beyliklerine rahat bir nefes aldırdı. Fakat bu defa da kendi aralarında üstünlük mücadelesine girdiler. Artuklular ile Eyyubiler arasındaki mücadeleden bıkan halk, Dilmaçoğlu Celaleddin’i Sürt’e davet etti. Celaleddin, kardeşini Sürt valiliğine tayin etti.

Timur Han’ın Doğu Anadolu seferi sırasında, Dilmaçoğlu Ali Bey, onu hediyelerle karşılayarak itaatini bildirdi, Bu suretle ülkesini muhafaza etti. Üç yüz sene gibi uzun bir süre Erzen ve Bitlis havalisinde hüküm süren Dilmaçoğlu Beyliği, Akkoyunlular devrinde tarihe karıştı.